เพลงยาวคุณพุ่ม

คุณพุ่ม จินตกวีสตรีระดับยอดฝีมือแห่งกรุงรัตนโกสินทร์ นักกลอนสักรวา เจ้าของสมญา “บุษบาท่าเรือจ้าง” เป็นธิดาของพระราชมนตรีบริรักษ์ (ภู่) ต้นสกุล ภมรมนตรี ข้าหลวงเดิมและขุนนางคู่พระราชหฤทัยในพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว

กิจกรรมบันเทิงอย่างหนึ่งของผู้ดียุคต้นกรุง คือการลอยเรือเล่นสักรวายามค่ำคืน คุณพุ่มเป็นคนบอกบทสักรวาฝ่ายหญิงฝีปากเอก ครั้งกระโน้นมีเจ้านายหลายพระองค์ที่โปรดการเล่นสักรวาและเคยประชันฝีพระโอษฐ์กับคุณพุ่ม เช่น สมเด็จเจ้าฟ้าฯ กรมขุนอิศเรศรังสรรค์ (พระบาทสมเด็จพระปิ่นเกล้าเจ้าอยู่หัว) กรมหมื่นวงษาสนิท พระองค์เจ้าทินกร (กรมหลวงภูวเนตรนรินทรฤทธิ) พระองค์เจ้าคเนจร (กรมหมื่นอมเรนทรบดินทร์) เป็นต้น

การเล่นสักรวาเป็นการโต้กลอนสดด้วยปฏิภาณไหวพริบ ยุคนั้นยังไม่มีการบันทึก กลอนงามๆ สำนวนนักเลงสักรวาจึงสูญหายไปเป็นส่วนมาก เหลือร่องรอยกระท่อนกระแท่นที่มีผู้จดจำไว้ได้ กลอนสักรวาสำนวนที่คุณพุ่มเล่นประชันกลางท้องน้ำจึงเหลือมาถึงปัจจุบันน้อยมาก

นอกจากกลอนสักรวาแล้ว คุณพุ่มยังได้แต่งกลอนเพลงยาวไว้หลายเรื่อง ได้แก่ เพลงยาวสามชาย พิมพ์ครั้งแรก พุทธศักราช 2445 เพลงยาวเฉลิมพระเกียรติและเพลงยาวฉลองสระบางโขมด พิมพ์ครั้งแรก พุทธศักราช 2464 นิราศวังบางยี่ขัน พิมพ์ครั้งแรก พุทธศักราช 2465

ต่อมาเมื่อพุทธศักราช 2563 สำนักวรรณกรรมและประวัติศาสตร์ กรมศิลปากร ได้ตีพิมพ์หนังสือกวีนิพนธ์คุณพุ่ม เป็นการรวมผลงานของคุณพุ่มทั้งของเดิมและของที่พบใหม่เพิ่มอีกหลายเรื่อง เช่น เพลงยาวคุณพุ่ม เพลงยาวแม่ปุกสุขสวรรค์ นิราศฮ่องกง สำนวนที่ 1 และสำนวนที่ 2 ฯลฯ

         เพลงยาวคุณพุ่มที่กรมศิลปากรนำมารวมพิมพ์คราวนี้เป็นผลงานที่พบใหม่ และยังไม่เคยพิมพ์เผยแพร่มาก่อน ต้นฉบับเป็นสมุดฝรั่ง เขียนด้วยดินสอดำ จำนวน 29 หน้า ความยาว 375 คำกลอน พระองค์เจ้าฉายรัศมีหิรัญพรรณพระราชธิดาในกรมพระราชวังบวรวิไชยชาญ ถวายหอพระสมุดวชิรญาณ เมื่อพุทธศักราช 2464 เนื้อหาในเพลงยาวสำนวนนี้เป็นการรำพึงรำพันความในใจของคุณพุ่ม                                                                                                                                                                         ๏            อัสดงลงลับไศลหลวง

พื้นนภาวายุย้อมเป็นหย่อมยวง                                 อาทิตย์ดวงแดงเหมือนกับพลอยทับทิม

สกุณามารังประดังเสียง                                          บ้างแอบเอียงเอี้ยมเฟี้ยมเสงี่ยมหงิม

ละเหี่ยหวงห่วงมิตรเฝ้าชิดชิม                                   จับอยู่ริมกิ่งฝรั่งเราฟังเพลิน

เพลงยาวสำนวนนี้สอดแทรกรายละเอียดเกี่ยวกับชีวิตส่วนตัวของคุณพุ่มไว้หลายประเด็น เช่น คุณพุ่มเป็นพนักงานพระแสง ข้าหลวงเดิมในพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว

๏ นาวาล่องมาถึงห้องฉนวนหลวง                   ให้เสียวทรวงโศกแสนแค้นสลับ

ศศิธรจรแจ้งแสงระยับ                                            กระจ่างจับยอดปราสาทพระราชวัง

เป็นวงแวววาวเวียนวิเชียรช่วง                                 ดูเด่นดวงแนวกระหนกกระจกฝัง

คิดถึงครั้งยังสาวเป็นชาววัง                                     โอ้แสนสังเวชหน้ากลับมาเป็น

ชาวบ้านนอกขอกนาได้หน้าเฉย                                โอ้อกเอ๋ยพูดไปใครจะเห็น

เหลือรำฦกนึกน่าน้ำตากระเด็น                                  ให้เยือกเย็นทรวงระทดสลดแรง

ขอบพระคุณทูลกระหม่อมชุบย้อมเลี้ยง                       ให้ชื่อเสียงไว้ระยะเป็นพระแสง

ที่ได้เสียเบี้ยหวัดก็จัดแจง                                        ตามตำแหน่งข้าหลวงเดิมเฉลิมวงศ์

คุณพุ่มเขียนเพลงยาวสำนวนนี้ระบายความคับแค้นที่มีเรื่องบาดหมางกับน้องสาวร่วมบิดา ซึ่งเป็นหม่อมห้ามในเจ้านายพระองค์หนึ่ง บางตอนบริภาษด้วยถ้อยคำรุนแรง

เมื่อเดิมทรวงหมายว่าดวงชีวิตสอง                            ตัวกับน้องนี้จะนัดกันตัดษัย

ครั้นมีบุญหมุนติ้วเลื่อนลิ่วไป                         กลับสาวไส้เสือกประทับให้กับกา

อันเนื้อดีฝีดาษไม่อาจออก                                        นี่เขาบอกกันอย่างไรจึงได้ด่า

เป็นสำเร็จเด็ดขาดญาติกา                                       จนสิ้นฟ้าสิ้นดินอิสินธร

ตอนท้ายของเพลงยาวบอกนามผู้แต่ง และความเปรียบตามจินตนาการด้วยกวีโวหารคมคาย สมฉายานักเลงเพลงยาว

๏ คัดลิขิตสนิทเนียนเหมือนเขียนฉาก  ปวดฝีปากสุขุมคุณพุ่มพี่

เหมือนจันทร์ตรงทรงกลดหมดราคี                            รู้วิถีเมฆสุเมรุเกณฑ์สงกรานต์

ดังเทเวศมีมเหศรศักดิ์                                            ถือสังข์ทักษิณาวัฏทุกทัศสถาน

มาชุบช่อชำมะนาดหยาดประทาน                             เหมือนพจมานที่ประมวญทบทวนมา

ให้สิ้นแหนงแคลงในน้ำใจเจ้า                                   แบ่งบรรเทามลทินสิ้นเลขา

เหมือนสระเกศวิเศษสางกลางสุธา                              เป็นตำรารายเรื่องเคืองคุณจอม

เพลงยาวสำนวนนี้ คุณพุ่มท่านรำพันเรื่องส่วนตัว สำนวนภาษาที่ใช้ถ่ายทอดความรู้สึกและตัวตนของกวีได้อย่างหมดจด ลองหาฉบับเต็มมาอ่านนะครับ แล้วจะตกหลุมรักคุณพุ่ม

คอลัมน์: ตะลุยแดนวรรณคดี

เรื่อง: บุญเตือน  ศรีวรพจน์

ภาพ: ขวัญญาณี ศิรธนอนันต์