ในบรรดากวีสตรีแห่ง “รัตนโกสินทร์สมัย” ตั้งแต่แรกสร้างกรุงมาจนถึงปัจจุบันจะหาใครมีชื่อเสียง เกียรติคุณขจรขจายเสมอ “คุณพุ่ม” เจ้าของฉายา “บุษบาท่าเรือจ้าง” นั้นยากนัก
คุณพุ่มเป็นธิดาของพระยาราชมนตรีบริรักษ์ (ภู่) อธิบดีกรมพระคลังมหาสมบัติ ข้าหลวงเดิมคู่พระทัยพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว บิดาของคุณพุ่มสืบเชื้อสายมาตั้งแต่ขุนนางเก่าครั้งกรุงศรีอยุธยา และภายหลังผู้สืบสกุลของท่านได้รับพระราชทานนามสกุล “ภมรมนตรี” ตามนามเดิมของพระยาราชมนตรีฯ (ภู่)
คุณพุ่มถือกำเนิดในช่วงปลายรัชกาลที่ 1 ต่อมาในรัชกาลที่ 2 พระเจ้าลูกยาเธอ กรมหมื่นเจษฎาบดินทร์ได้ทรงกำกับราชการด้านการคลังและภาษีอากรต่างพระเนตรพระกรรณ บิดาของคุณพุ่มมีบรรดาศักดิ์เป็นจางวางภู่ ซึ่งมีนิวาสสถานอยู่ริมฝั่งแม่น้ำเจ้าพระยาย่านบางยี่ขัน ตั้งเตากลั่นสุราหลวงขึ้นดังที่ท่านสุนทรภู่พรรณนาไว้ในนิราศภูเขาทองว่า “ถึงโรงเหล้าเตากลั่นควันโขมง” เตากลั่นสุราดังกล่าวดำเนินกิจการสืบเนื่องมาเป็นโรงงานสุราบางยี่ขัน
ครั้นพระเจ้าลูกยาเธอ กรมหมื่นเจษฎาบดินทร์เสด็จขึ้นครองราชสมบัติเป็นพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว โปรดเกล้าฯ ให้จางวางภู่เลื่อนเป็นพระยาราชมนตรีฯ และให้ย้ายเคหสถานไปอยู่ที่บ้านหลวงใกล้กับท่าเรือจ้างและวังท่าพระ
การละเล่นบันเทิงใจยามราตรีของผู้ดีรัตนโกสินทร์สมัยนั้นคือ ลอยเรือโต้เพลงสักรวา เจ้านายหนุ่มๆ หลายพระองค์และขุนนางมีบรรดาศักดิ์ที่มีฝีปากในเชิงกวีต่างนัดหมายกันมาประชุมเล่นสักรวากันเนืองๆ เช่น สมเด็จเจ้าฟ้ากรมขุนอิศเรศรังสรรค์ (พระบาทสมเด็จพระปิ่นเกล้าเจ้าอยู่หัว) กรมหมื่นวงษาสนิท (พระองค์เจ้านวม) พระองค์เจ้าทินกร (กรมหลวงภูวเนตรนรินทรฤทธิ์) เป็นต้น คุณพุ่มเป็นคนบอกบทสักรวาหญิงที่มีฝีปากคมคายยิ่ง เป็นที่โปรดปรานของเจ้านายที่ทรงสักรวา เมื่อเล่นสักรวาคุณพุ่มมักรับบทเป็น “นางบุษบา” ในเรื่องอิเหนา
และเนื่องจากท่านพำนักอยู่ใกล้กับท่าเรือจ้างของวังท่าพระ ท่านจึงได้ฉายาจากนักกลอนสักรวาในครั้งนั้นว่า “บุษบาท่าเรือจ้าง”
สำนวนกลอนของคุณพุ่มทั้งเพลงยาวและสักรวาเฉียบคม มีเอกลักษณ์เป็นที่เลื่องลือ
การเล่นสักรวาสมัยก่อนเล่นกันยามค่ำคืน ผู้เล่นไม่ได้เห็นหน้ากันชัดเจน จะคาดเดาว่าเล่นอยู่กับใคร ก็ด้วยการสังเกตสำนวนกลอนที่โต้ตอบกันเท่านั้น คุณพุ่มท่านเป็นลูกผู้ดีสตรีชาววังก็ย่อมเป็นการยากที่ใครจะได้พบเจอ จนถึงกับมีกวีนิรนามครั้งนั้นเขียนเพลงยาว “อยากพบคุณพุ่ม”
๏ สดับรสพจนาดถ์สาสน์นุสนธิ์
คุณพุ่มพวงดวงเนตรเกศสกนธ์ แนะนิพนธ์พจน์พร้องสนองนาม
ได้สดับจับจิตเฝ้าคิดถึง แสนคะนึงในนุชสุดสยาม
ทำไฉนจะได้พบประสบงาม พอมีความศรีสวัสดิ์ทัศนา
ชมแต่ชื่อลือขจรกลอนคุณพุ่ม ให้กลัดกลุ้มรุมรึงคะนึงหา
โอ้ไฉนจะได้เห็นเป็นขวัญตา ขอเทวาวานช่วยชี้ที่คำบน
ฯลฯ
เจ้าของเพลงยาว “อยากพบคุณพุ่ม” สำนวนนี้ต้องบนบวงเทวดาอารักษ์ขอให้ได้เห็นหน้าคุณพุ่ม เข้าใจว่าเจ้าของเพลงยาวสำนวนนี้คงเป็นผู้ดีรัตนโกสินทร์ท่านหนึ่ง อาจเป็นเจ้านายหรือขุนนางนักกลอนที่ร่วมฟังหรือร่วมเล่นอยู่ในวงสักรวาและได้ “สดับรสพจนาดถ์” ของคุณพุ่มพวงดวงเนตร
นอกจากเพลงยาว “อยากพบคุณพุ่ม” ของนักเลงสักรวาท่านนี้แล้ว แม้พระสงฆ์องค์เจ้าผู้มีชื่อเสียงในเชิงกลอนอย่าง หม่อมเจ้าพระอิศรญาณ ก็ยังหลงคารมกวีคุณพุ่มถึงกับลงทุนนิพนธ์เพลงยาวฝากรัก หม่อมเจ้าพระอิศรญาณ เป็นพระโอรสของพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงมหิศวรินทรามเรศ ทรงผนวชเป็นภิกษุอยู่ที่วัดบวรนิเวศวิหาร ผลงานกวีนิพนธ์สำคัญของหม่อมเจ้าพระองค์นี้คือ อิศรญาณภาษิต ซึ่งท่านนิพนธ์ขึ้นในรัชกาลที่ 4 เพลงยาวฝากรักคุณพุ่มสำนวนนี้ยังไม่เคยเผยแพร่มาก่อน บันทึกไว้ในสมุดไทยต่อจากเพลงยาวที่เป็นผลงานของคุณพุ่ม มีข้อความบอกไว้ว่า “เพลงในนี้ของเจ้าอิศรญาณ”
๏ ทราบสำเนาเกลากลอนอักษรศรี
ชอบอารมณ์ชมสีกาสิกขาดี หลอกให้พี่เกรงอาบัติตัดอาลัย
ห้าคัมภีร์วินัยนิสัยคร่ำ ได้เรียนจำมั่นคงไม่สงสัย
ควรมิควรล้วนได้กฎกำหนดไว้ จึ่งเข้าใจเจนจำได้ชำนาญ
แล้วซ้ำตั้งฟังสิกขาปาติโมกข์ ใช่เกกโกกเฉโกด้วยโวหาร
ไม่มุทะลุดุดื้อถือโบราณ พระนิพพานปรารถนาไม่ราวัน
ทั้งกฎหมายฝ่ายกระหัสถ์ก็คัดลอก อยู่บ้างดอกหลายปีแล้วดีฉัน
เอาหาบคอนฟ่อนหญ้ามาว่ากัน เหมือนกับท่านศรีสมโพธิเป็นโทษลึก
ไม่บ่ามบุ่มซุ่มซ่ามเป็นความสัตย์ แม้นศรีสวัสดิ์รับรักแล้วจักสึก
ตะพุ่นหญ้าหน้าสักอย่าพักนึก ต้องมอมหมึกเพราะตะกลามกามคุณ
หนึ่งรูปเสียงกลิ่นรสพออดได้ จิตมิใช่มักมากอยากเมถุน
ไปขืนข้อภาวนาจะหาบุญ มาเกิดวุ่นก็เพราะรักเจ้าเข้ามาเคียง
จะกรวดน้ำทำอย่างไรก็ไม่หาย ถ้าเห็นกายเข้าที่ไหนก็ให้เสียง
เป็นเงาปลาบวาบแวบมาแอบเอียง พี่สู้เลี่ยงเสียมิใคร่ตั้งใจดู
ดังศรโศกโรครักสลักจิต ใจให้คิดเอาว่าเห็นจะเป็นคู่
จึงอธิษฐานสารส่งตรงพธู บอกให้รู้เสียว่ารักหนักอุรา
เอาโฆษกยกยักมาชักเทียบ เห็นเฉียบเฉียบสันนิวาสพาสนา
มีหลายแห่งแจ้งถนัดเป็นสัจจา เชิญสีกาเก็บเอาสารไว้อ่านเอย ๚
ฯลฯ
ผลงานกวีนิพนธ์ของคุณพุ่มที่รู้จักแพร่หลายคือเพลงยาวเฉลิมพระเกียรติและนิราศวังบางยี่ขัน ยังมีอีกหลายเรื่องที่ยังไม่เคยพิมพ์เผยแพร่มาก่อน เช่น เพลงยาวคุณพุ่ม แม่ปุกลูกสวรรค์ และนิราศฮ่องกง 2 สำนวน ทราบว่าตอนนี้กรมศิลปากรกำลังรวบรวมจัดพิมพ์ “กวีนิพนธ์คุณพุ่ม” ทุกบท ทุกวรรค สุนทรีย์ สมฉายายอดกวีสตรีแห่งรัตนโกสินทร์ คอวรรณคดีพลาดไม่ได้
อ่านกลอนคุณพุ่มแล้วจะหลงรักนะครับ
คอลัมน์: ตะลุยแดนวรรณคดี / เรื่อง: บุญเตือน ศรีวรพจน์ ภาพ: ขวัญญาณี ศิรธนอนันต์
